Piet Mondriaan ontdekte de kleur in Twente

Door Henk Lassche

Het was zomer 2022 en ik keek uit het raam van mijn atelier aan de Twekkelerweg in Hengelo. Het was druk met auto’s en fietsers. Zo’n 115 jaar geleden was dit een rustige weg en liepen hier regelmatig twee schilders voorbij vanuit Hengelo richting zuidoost, onderweg naar een oude boerderij een paar kilometer verderop. Het waren Piet Mondriaan (Amersfoort 1872- New York 1944) en Albert Hulshoff-Pol( Hengelo 1883- Hilversum 1957) De één werd wereldberoemd, terwijl de ander genoegen nam met een leven als traditioneel landschapschilder. Ik ga me beperken tot Mondriaan, een prachtig voorbeeld hoe een schilder zich kan ontwikkelen. Vele malen was hij gespreksstof en heb ik eindeloos met mijn collega’s over zijn werk gediscussieerd.
Schilderen is het zoeken naar een eigen weg met verf. Je zou het ook een roeping kunnen noemen van een onbenoembare drang, waarbij deze onvoorwaarlijk is verbonden met hard werken en discipline. Een samengaan van scheppingsdrang en experiment. Daarnaast kun je niet zonder basiskennis van het materiaal, de techniek en kunsthistorie.
Zelf bezoek ik graag overzichtstentoonstellingen van oudere of overleden schilders om te zien welke schilderkunstige weg ze hebben bewandeld in hun leven. Wat is er te zien op de schilderijen, hoe is het geschilderd, welke betekenis heeft de verfmaterie en waarom zou de maker het op dat moment en op die wijze hebben geschilderd.
Terug naar de twee jonge mannen op de Twekkelerweg; zij waren op weg naar een eeuwenoude boerderij, welke eigendom was van het fabrikantenechtpaar Hulshoff-Pol, de ouders van Albert. De schilders gebruikten deze stee, gelegen op de plek waar nu de Wingerdstraat de Goudenregenstraat kruist in de wijk Veldwijk zuid in Hengelo, als onderkomen en atelier. Tijdens een bombardement door de geallieerden in 1945 werd de boerderij vernietigd.
Rondom deze plek zochten de twee hun onderwerpen, maar trokken ook verder Twente in. In 1907, 1908 werkten Albert en Piet hier regelmatig voor langere periode.
Over het werk van Piet Mondriaan zijn meters boeken vol geschreven en ook eindeloos veel theoriën op losgelaten. Ik las verschillende, maar ben als schilder toch meer een kijker. Ik moet plaatjes zien, liefst echte schilderijen, waarbij ik de verf en verfbehandeling kan zien, maar met reproducties kom ik ook een eind. Hoe Mondriaan van zijn Hollands impressionisme via een vorm van het luminisme, expressionisme en het kubisme groeide naar de abstracte schilder met primaire kleuren. Het mooie van zijn ontwikkeling als schilder is dat de verschillende periodes vrij logisch in elkaar overlopen.
Piet bracht het grootste deel van zijn jeugd door aan de Zonnebrink 4 in Winterswijk. Vanaf de jaren tachtig woonden hier Elizabeth en Jan Nijhuis. Elizabeth begon destijds op de benedenverdieping en het belendende pand galerie “Het Mondriaanhuis”, wat jarenlang een vooraanstaande galerie was. In 2013 is op deze plek het prachtige museum “Villa Mondriaan” verrezen.
Mondriaan was ongeveer 34 jaar toen hij regelmatig in Twente werkte. In 1892 geslaagd voor zijn examen docent tekenen, waarna hij voor twee jaar naar de Rijksacademie ging om daar aansluitend een jaar avondstudie te doen. Schilderen in het landschap leerde hij van zijn oom Frits Mondriaan ( Den Haag 1853- Rijswijk 1932), een goede landschapsschilder die veel in de natuur werkte. Al bij zijn eerste bezoek aan Twente had Piet een behoorlijk oeuvre van meer dan vijfhonderd schilderijen en tekeningen van stillevens, portretten, dorpsgezichten en landschappen. Landschappen met vlotte toets in bescheiden kleuren van het Hollands impressionisme/ Haagse school. In Hengelo ging hij op deze weg verder en zo ontstonden in zijn Twentse periode zo’n vijftig schilderijen en tekeningen.

Mondriaan was een harde werker wat, naar ik vermoed alles te maken had met zijn calvinistische basis. Als ervaringsdeskundige weet ik dat de levenshouding van veel protestanten vrij streng en serieus is. Geen feestbeesten, eenvoud, soberheid en een hoog arbeidsethos. Hun kerken zijn in vergelijking met die van de rooms katholieken sober en ontdaan van alle pracht en praal. Zo’n sobere start stempelt je en die raak je mijns insziens nooit meer kwijt. Ik denk dat we geen Mondriaan hadden gehad wanneer hij in een rooms-katholiek milieu was opgegroeid en zondags in een rijk gedecoreerde kerk had gezeten.
Zoals gezegd werkte hij hard in Twente en maakte soms verschillende versies van een onderwerp. Ook van de watermolen in Oele bestaan twee versies waarvan er één in 2012 is geveild bij het veilinghuis Christy’s. Er gebeurde echter ook iets in zijn Twentse landschappen wat voor iedere schilder een zeer belangrijk moment is. Hij ontdekte de kleur! Er ontstonden in die Twentse periode drie wereldberoemde schilderijen.
Het doek “Ven bij Saasveld”, wat ik zie als een meesterwerk aan het einde van zijn lange aanloopperiode. Daarna “De rode wolk” en”Bos bij Oele”. Van deze drie schilderijen bestaan voorstudies in de vorm van schetsen. De uiteindelijke werken zijn zeer waarschijnlijk in een atelier geschilderd. Het kan zijn in het atelier van de boerderij, maar het kan evengoed in zijn Amsterdamse atelier zijn geweest.
“De rode wolk” is een vlot opgezet schilderij waarbij weinig verf is gebruikt. Boven het landschap in een paar gedurfde streken oranje, de wolk.
Het schilderij “Bos bij Oele”, werd niet zoals vaak gedacht in Oele geschilderd, maar in Hengelo achter de boerderij. We zien veel grove dennen met daartussendoor zonlicht in het zuiden. Op de achtergrond tussen de bomen, verhogingen in het terrein, aangegeven door een golvende, geel geschilderde lijn. Zeer waarschijnlijk zijn dit de grafheuvels die ten zuiden van de boerderij lagen op deze plek, voordat in 1930 het Twentekanaal werd gegraven.

Kortom, schilderijen die een enorme sprong waren in de ontwikkeling van de schilder Mondriaan. Schilderijen, alle drie in het bezit van het Kunstmuseum Den Haag. Het is een aanrader dit museum te bezoeken en deze schilderijen met eigen ogen te gaan zien. Vergeet daarbij vooral niet de andere doeken van Mondriaan te bewonderen. Ik wens u daarbij veel kijkplezier en een heerlijke mijmering naar de ontstaansgeschiedenis.

kunst mondriaan schilderij twente